W systemie prawa cywilnego przewidzianych jest szereg środków prawnych mających na celu ochronę konsumentów, w rozumieniu art. 221 Kodeksu Cywilnego (dalej: kc), czyli osób fizycznych dokonujących czynności prawnej z przedsiębiorcą, która nie jest związana z ich działalnością gospodarczą lub zawodową. Ustawodawca stoi na stanowisku, iż, w sferze kontraktowej to przedsiębiorca zajmuje silniejszą pozycję negocjacyjną względem konsumenta zważywszy na posiadane zasoby organizacyjno-ekonomiczne. Jednym ze środków ochrony prawnej konsumenta w stosunkach umownych z przedsiębiorcą jest możliwość uznania klauzuli umownej za niedozwolone postanowienie umowne. Zgodnie z art. 3851 kc, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, które nie zostały uzgodnione indywidualnie, nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Takie postanowienia określa się inaczej mianem klauzul abuzywnych.
Kiedy postanowienie umowne uznaje się za niedozwolone?
Ustawodawca uznaje za niedozwolone klauzule umowne takie postanowienia, które:
- nie zostały indywidualne uzgodnione z konsumentem,
- kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
- rażąco naruszają interesy konsumenta.
Brak indywidualnego uzgodnienia postanowienia oznacza, że konsument nie miał rzeczywistego wpływu na jego treść, co wynika bezpośrednio z treści art. 3851 § 3 kc. Znaczenie dwóch pozostałych przesłanek zostało wyjaśnione w dorobku judykatury.
Za postanowienia kształtujące prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami w wyroku z dnia 25 stycznia 2016 r. (sygn. akt XVII AmC 20833/13) Sąd Okręgowy w Warszawie uznał „działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności, a więc o działanie potocznie określane jako nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające na niekorzyść od przyjętych standardów postępowania”.
W odniesieniu do przesłanki rażącego naruszenia interesów, Sąd Okręgowy w Warszawie w tym samym wyroku wskazał, że „pojęcie »interesów konsumenta« należy rozumieć szeroko, nie tylko jako interes ekonomiczny. Mogą tu bowiem wejść w grę także inne aspekty, jak choćby zdrowia konsumenta (i jego bliskich), jego czasu zbędnie traconego, dezorganizacji toku życia, przykrości, zawodu itp.”. Jednocześnie z treści art. 3851 § 1 kc wynika, że o uznaniu klauzuli za abuzywną decyduje możliwość uznania naruszenia interesów konsumenta za rażące.
Tryb uznania klauzuli umownej za abuzywną
O abuzywności klauzuli umownej może orzec sąd powszechny w postępowaniu cywilnym, co stanowi tzw. incydentalną kontrolę. Możliwa jest również tzw. abstrakcyjna kontrola klauzuli umownej, przeprowadzana przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w trybie przepisów postępowania administracyjnego na podstawie art. 23b – 23d ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2024 r. poz. 594) (dalej: ustawa o uokik). Wówczas, jeżeli zostanie stwierdzone naruszenie zakazu stosowania klauzul abuzywnych w umowach zawieranych z konsumentami na podstawie wzorca stosowanego przez przedsiębiorcę, Prezes UOKiK wydaje decyzję administracyjną o uznaniu postanowienia wzorca umownego za niedozwolone.
Skutek uznania postanowienia umownego za niedozwolone
Uznanie postanowienia kontraktu za niedozwoloną klauzulę umowną skutkuje bezskutecznością tego postanowienia, natomiast pozostała część umowy nadal obowiązuje strony. Postanowienia określające główne świadczenia stron, takie jak cena czy wynagrodzenie, nie podlegają badaniu pod kątem abuzywności, pod warunkiem, że zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Warto zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 23d ustawy o uokik, prawomocna decyzja Prezesa UOKiK stwierdzająca abuzywność postanowienia wzorca umowy wydana w wyniku abstrakcyjnej kontroli ma skutek wobec przedsiębiorcy, który stosował niedozwolone postanowienie umowne oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie postanowienia wzorca wskazanego w decyzji.
W przypadku stwierdzenia abuzywności klauzuli w drodze postępowania administracyjnego, sankcje mogą być znacznie bardziej dotkliwe. Prezes UOKiK może nałożyć również na przedsiębiorcę, nawet działającego nieumyślnie, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary (art. 106 ust. 1 pkt 3a ustawy o uokik).
Ciężar wykazania
Art. 3851 §4 Kodeksu cywilnego wprowadza wyjątek od ogólnej zasady rozkładu ciężaru dowodu wynikającej z art. 6 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 3851 §4 kc, to podmiot, który twierdzi, że badane postanowienie umowne zostało uzgodnione indywidualnie, ponosi ciężar dowodu w tej kwestii. Przepis ten ustanawia domniemanie, że postanowienia zawarte we wzorcu umownym przedsiębiorcy nie były indywidualnie uzgadniane z konsumentem. W związku z tym, to przedsiębiorca musi wykazać, że konsument miał wpływ na uzgodnienie danej klauzuli umownej.
Chwila oceny
Sąd lub Prezes UOKiK badający klauzulę umowną pod kątem abuzywności, dokonuje jej oceny według stanu z chwili zawarcia umowy przez strony. W ocenie tej uwzględnia się treść klauzuli, okoliczności jej zawarcia oraz umowy powiązane z umową zawierającą oceniane postanowienia.
Podsumowanie
Przy konstruowaniu umowy lub wzorca umowy przedsiębiorca powinien dokładnie zbadać treść stosowanych postanowień pod kątem ryzyka uznania ich przez sąd powszechny lub Prezesa UOKiK za abuzywne. W tym celu warto sprawdzić, czy analogiczne klauzule nie figurują w przykładowym katalogu niedozwolonych postanowień umownych zawartym w art. 3853 Kodeksu cywilnego. Istotnym źródłem wiedzy o klauzulach uznanych za niedozwolone jest również orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego. Pomocne może być także upewnienie się, że podobne klauzule nie są umieszczone w rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, prowadzonym przez Prezesa UOKiK.
Autor: Prawnik Mateusz Groszyk, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy
