Ustawa o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie z dnia 2022.11.17 (Dz.U.2022.2339) (dalej „Ustawa”) wprowadziła zarówno zmiany w zakresie udzielania pożyczek pomiędzy osobami fizycznymi, ale również ograniczenia i nowe obowiązki dla instytucji pożyczkowych.
Wprowadzone zostały m.in. zmiany do ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (tj. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360, 2337, 2339, z 2023 r. poz. 326.) (dalej „kodeks cywilny” bądź „kc”)) oraz do ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1028.) (dalej „ustawy o kredycie konsumenckim”). Przy czym regulacji z art. 720(2)-720(5) kodeksu cywilnego nie stosuje się do umowy pożyczki pieniężnej udzielanej przez instytucję pożyczkową na podstawie przepisów ustawy o kredycie konsumenckim.
Zmiany kodeksu cywilnego stanowią, że jeżeli umowa pożyczki pieniężnej jest zawierana z osobą fizyczną i niezwiązana bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, pożyczka taka podlega ograniczeniom z art. 720(2) § 1 i n. kodeksu cywilnego.
Ustawa uregulowała oraz znacząco ograniczyła uprawnienie dającego pożyczkę do pobierania pozaodsetkowych kosztów wynikających z umowy pożyczki lub innej umowy lub z innej czynności prawnej:
1) marże, prowizje lub opłaty związane z przygotowaniem umowy pożyczki, udzieleniem pożyczki lub jej obsługą, albo koszty o podobnym charakterze,
2) opłaty związane z odroczeniem terminu spłaty pożyczki, jej nieterminową spłatą albo koszty o podobnym charakterze,
3) koszty usług dodatkowych, w szczególności koszty ubezpieczeń, koszty związane z ustanowieniem zabezpieczenia pożyczki, koszty pozyskiwania informacji dotyczących biorącego pożyczkę, w przypadku gdy ich poniesienie jest niezbędne do zawarcia umowy
- z wyłączeniem opłat notarialnych oraz danin o charakterze publicznoprawnym, które strony są zobowiązane ponieść w związku z zawarciem umowy.
Ponadto, Ustawa obliguje do wliczenia do kosztów pozaodsetkowych pożyczki – jeśli jest to koszt ponoszony przez biorącego pożyczkę – wynagrodzenia agenta lub innej osoby, jeśli dający pożyczkę występuje za pośrednictwem osoby trzeciej przy zawarciu umowy lub wykonuje swoje zobowiązanie. Wprowadzona została także maksymalna wysokość pozaodsetkowych kosztów pożyczki, przykładowo dla kwoty pożyczki w wysokości 1000 zł udzielonej na 365 dni (MPK= 1000 x 365/365 x 20%) maksymalna wysokość pozaodsetkowych kosztów wynosi 200 zł, tj. 20%. Jednakże koszty nie mogą przekraczać w całym okresie spłaty 25% całkowitej kwoty pożyczki. W przypadku gdyby przekraczały maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów ustanowioną w kodeksie cywilnym należy się maksymalna wysokość obliczona zgodnie z art. 720(2) kodeksu cywilnego.
Przepis art. 720(2) § 4. kc zastrzega, iż postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów, nawet w przypadku wyboru prawa obcego jako właściwego do rozstrzygania sporów na tle umowy pożyczki.
W przypadku udzielenia zabezpieczenia zwrotu pożyczki przez biorącego pożyczkę, przepis art. 720(3) § 1 kc nakłada obowiązek ujawnienia sposobu i formy zabezpieczenia, jak również jego wartości, w przypadku udzielenia zabezpieczenia z pominięciem powyższego obowiązku czynność prawna zobowiązująca do udzielenia zabezpieczenia jest nieważna. W przypadku udzielenia zabezpieczenia zwrotu pożyczki innego niż hipoteka lub zastaw rejestrowy znowelizowane przepisy wprowadziły ograniczenie sumy zabezpieczenia do kwoty, która nie może być wyższa od sumy kwoty pożyczki powiększonej o wysokość odsetek maksymalnych obliczonych bezpośrednio od tej kwoty za okres, na który została udzielona pożyczka, wysokości odsetek maksymalnych za opóźnienie obliczonych od kwoty pożyczki za okres do 6 miesięcy oraz maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów (art. 720(3) § 1 kc), np. dotyczy to zabezpieczenia wykonania umowy pożyczki poprzez złożenie oświadczenia o poddaniu się egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 4-6 lub § 2 kodeksu postępowania cywilnego.
Dalsze przepisy wprowadziły obowiązek informacyjny dla dającego pożyczkę do poinformowania biorącego pożyczkę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o łącznej wysokości pozaodsetkowych kosztów, wysokości odsetek oraz kwocie należnej z tytułu odsetek, którą jest on zobowiązany zapłacić w związku z zawarciem umowy [art. 720(4) kc]. Ponadto, uregulowano wcześniejszą spłatę pożyczki w zakresie roszczenia odsetkowego – nie można żądać odsetek za pozostały czas do zakończenia okresu, na który pożyczka została udzielona, nadto dający pożyczkę będzie zobligowany do obniżenia kosztów pozaodsetkowych w przypadku wcześniejszej spłaty pożyczki o koszty, które dotyczą okresu, o który skrócono czas obowiązywania umowy.
Ustawodawca zdecydował się dokonać dalej idących zmian w zasadach udzielania kredytów konsumenckich oraz rozszerzył katalog podmiotów będących instytucją pożyczkową o następujące podmioty krajową instytucję płatniczą, małą instytucję płatniczą, krajową instytucję pieniądza elektronicznego, unijną instytucję płatniczą lub unijną instytucję pieniądza elektronicznego, w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1907, 1814 i 2140 oraz z 2022 r. poz. 1488) w zakresie, w jakim udzielają kredytu płatniczego.
Jednocześnie nałożony został na instytucje pożyczkowe obowiązek oceny zdolności kredytowej na podstawie analizy danych udostępnianych przez zaufanych dostawców gromadzących i przetwarzających dane niezbędne do takiej oceny, tj. przez instytucje w zakresie udzielania informacji stanowiących tajemnicę bankową oraz przez biura informacji gospodarczej gospodarczej (obecnie są nimi: BIG InfoMonitor S.A., Krajowe Biuro Informacji Gospodarczej S.A., Krajowy Rejestr Długów Biuro Informacji Gospodarczej S.A., ERIF Biuro Informacji Gospodarczej S.A., Krajowa Informacja Długów Telekomunikacyjnych Biuro Informacji Gospodarczej S.A.) i Biura Informacji Kredytowej. W przypadku zaś gdy, niemożliwe będzie dokonanie oceny w powyższy sposób, a zawsze gdy całkowita kwota kredytu przekracza dwukrotność wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę (od 1 stycznia 2023 r. najniższa pensja osiągnęła kwotę 3.490 zł brutto, a od 1 lipca 2023 r. - wzrośnie do 3.600 zł.), ustalanego na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. z 2020 r. poz. 2207), instytucja pożyczkowa zobowiązana będzie do uzyskania od konsumenta oświadczenia o jego dochodach i stałych wydatkach gospodarstwa domowego, wraz z dokumentami potwierdzającymi wysokość dochodów konsumenta. Oświadczenie, o którym mowa powyżej stanowi załącznik do umowy kredytu konsumenckiego. Natomiast instytucja pożyczkowa ma obowiązek przechowywać te dane przez okres 3 lat od dnia ustania stosunku prawnego uzasadniającego ich pozyskanie.
Instytucja pożyczkowa zwolniona jest z uzyskania od konsumenta oświadczenia o jego dochodach i stałych wydatkach gospodarstwa domowego, jeżeli łączna wysokość ustalonych w umowie pozaodsetkowych kosztów kredytu i odsetek jest niższa od połowy sumy maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu, o której mowa w art. 36a ust. 1 ustawy o kredycie konsumenckim, oraz odsetek maksymalnych, o których mowa w art. 359 § 21 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny.
Ustawa o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie wprowadziła również swoistą sankcję dla instytucji pożyczkowych, w przypadku, gdy instytucja pożyczkowa udzieliła konsumentowi kredytu konsumenckiego z naruszeniem przepisów lub gdy z treści oświadczenia konsumenta i uzyskanych przez instytucję pożyczkową informacji wynikało, że na dzień zawarcia umowy kredytu konsumenckiego konsument miał zaległości w spłacie innego zobowiązania pieniężnego wynoszące powyżej 6 miesięcy, a kredyt konsumencki nie był przeznaczony na spłatę tej zaległości, to:
1) zbycie wierzytelności z tej umowy w drodze przelewu lub w inny sposób jest nieważne;
2) dochodzenie wierzytelności jest dopuszczalne dopiero po dniu całkowitej spłaty wcześniejszego zobowiązania, jego wygaśnięcia lub po prawomocnym stwierdzeniu przez sąd nieistnienia tego zobowiązania - przy czym zakaz zbywania wierzytelności i jej dochodzenia nie wstrzymuje biegu przedawnienia, a za okres zakazu zbywania wierzytelności i jej dochodzenia nie można doliczać odsetek lub pozaodsetkowych kosztów kredytu, a także innych opłat związanych z tą wierzytelnością.
W oparciu o tak skonstruowane przepisy konsumentowi przysługuje zarzut procesowy, który może skutkować oddaleniem powództwa o zapłatę złożonego przez instytucję pożyczkową bądź jej następców prawnych. Zaś obowiązek wykazania, że instytucja pożyczkowa dokonała oceny zdolności kredytowej w sposób zgodny z wymogami ustawy, spoczywa na instytucji pożyczkowej lub jej następcach prawnych.
Od 18 maja 2023 roku instytucja pożyczkowa, która udzieliła kredytu konsumenckiego, niezwłocznie przekazuje informację o jego udzieleniu instytucjom, o których mowa w art. 105 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe. Natomiast informację o zaległościach w spłacie kredytu przekazuje się tym instytucjom lub biuru informacji gospodarczej, o którym mowa w ustawie z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych.
Co istotne, ustawodawca ustanowił górną granicę pozaodsetkowych kosztów kredytu, która została wskazana w wysokości maksymalnie do 45% całkowitej kwoty kredytu.
Ostatnią zmianą jest to, że z dniem 1 stycznia 2024 r. wprowadzony zostanie nadzór Komisji Nadzoru Finansowego nad działalnością instytucji pożyczkowych. Z chwilą wprowadzenia nadzoru wejdą w życie przepisy sankcyjne, w szczególności art. 59di ustawy o kredycie konsumenckim na podstawie, którego Komisja Nadzoru Finansowego władna będzie do nakładania kar finansowych na instytucje pożyczkowe i/lub członków zarządów tychże instytucji w przypadku stwierdzenia, że działalność instytucji pożyczkowej, w tym również prowadzona z udziałem pośrednika kredytowego, jest wykonywana z naruszeniem ustawy lub wbrew warunkom określonym w ustawie.
Autor: Adwokat, Martyna Szczygielska, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy
