W polskim prawie cywilnym brak jest definicji siły wyższej. Jednak w doktrynie i orzecznictwie, siłę wyższą najczęściej ujmuje się jako zjawisko zewnętrzne, nieuchronne, którego nie można było przewidzieć ani mu się przeciwstawić [1]. Za siłę wyższą uznaje się zdarzenia o przyczynach naturalnych (vis naturalis), czyli klęski żywiołowe, takie jak powodzie, huragany, trzęsienia ziemi oraz akty siły (vis armata), czyli zdarzenia o charakterze politycznym, takie jak wojny, stany wojenne czy zamieszki. Przykładem siły wyższej jest obecna powódź w Polsce, która dotyka województwa dolnośląskie, opolskie i śląskie [2]. To bez wątpienia klęska żywiołowa, a zatem siła wyższa, o której mowa w kodeksie cywilnym w przepisach o zawieszeniu biegu przedawnienia roszczeń oraz o odpowiedzialności za szkody.
Zawieszenie biegu przedawnienia roszczeń
Zgodnie z art. 121 pkt 4 kodeksu cywilnego, biegu przedawnienia nie rozpoczyna się, a już rozpoczęty zostaje zawieszony co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej osoba uprawniona nie może dochodzić roszczeń przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody. Siła wyższa tworzy jedyny przypadek zawieszenia biegu przedawnienia roszczeń wszelkiego rodzaju [3]. Przewidziane w powołanym przepisie, zawieszenie biegu terminu przedawnienia, dotyczy wszystkich podmiotów prawa cywilnego oraz wszelkich przysługujących im roszczeń, których niemożliwość dochodzenia spowodowana jest siłą wyższą. Stan zawieszenia trwa do czasu ustania tej przeszkody [4].
Czas trwania przeszkody może być różny w różnych częściach kraju objętych powodzią. Przykładowo, w dniu 17.09.2024 r. Sąd Rejonowy w Kłodzku pracuje, a Sąd Rejonowy w Nysie jest zamknięty do 18.09.2024 r. [5] Nie oznacza to, że nawet jeżeli dany Sąd pracuje, to dla każdego podmiotu prawa cywilnego istnieje możliwość dojechania albo dojścia do niego, czy też przesłania do niego korespondencji. Kryterium obiektywne należy zatem powiązać z subiektywną sytuacją danego podmiotu prawa cywilnego [6].
Odpowiedzialność za szkodę spowodowaną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem
Zgodnie z art. 433 k.c., osoba zajmująca pomieszczenie odpowiada za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.
Pomijając wszystkie problemy związane z użytym terminem „pomieszczenie”, w przypadku wystąpienia powodzi może dojść do uszkodzeń wywołanych przez przedmioty, które porwała rwąca woda, np. rower z balkonu, co może uwolnić osobę od odpowiedzialności.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu
Art. 435 k.c., przewiduje, że przedsiębiorca prowadzący zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (np. pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, o ile nie była ona wynikiem siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do firm lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami. Oczywiście istnieje także możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną np. przez upadający słup trakcyjny, jeżeli zakład energetyczny należycie zabezpieczył ten słup przed powodzią i niezwłocznie po ustąpieniu powodzi dokona jego naprawy.
Odpowiedzialność hotelarzy
Zgodnie z art. 846 § 1 k.c., hotelarze odpowiadają za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przez gości hotelu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek właściwości rzeczy wniesionej lub wskutek siły wyższej albo powstała wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby, która mu towarzyszyła, była u niego zatrudniona albo go odwiedzała. Powódź, która zalała hotele i pensjonaty, może stanowić podstawę do zwolnienia hotelarzy z odpowiedzialności za zniszczenie mienia gości, które uległo zniszczeniu przez wodę wdzierającą się do budynków.
[1] Uchwała Pełnego składu Sądu Najwyższego z dnia 26.10.2007 r., sygn. akt III CZP 30/70, LEX nr 309705.
[2] W tej sprawie wydane zostało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16.09.2024 r. w sprawie wprowadzenia stanu klęski żywiołowej na obszarze części województwa dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego (Dz.U. 2024, poz. 1365).
[3] Uchwała Pełnego składu Sądu Najwyższego z dnia 26.10.2007 r., sygn. akt III CZP 30/70, LEX nr 309705.
[4] Adam Jedliński [w:] Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II, 2012, komentarz do art. 121.
[5] Komunikat Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 17.09.2024 r.
[6] Zwracał na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16.01.2022 r., sygn. akt IV CKN 629/00, LEX nr 54332.
Autor: Radca Prawny Zbigniew Cieślak, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy
